ኋልጡፍ ሲን

መስፍን አረጋ

ፊልጡፍ፣ ኋልጡፍ
አብዛኛውን ጊዜ ቃሎች የሚመሠረቱት ፊልጡፍ (prefix) እና/ወይም ኋልጡፍ (suffix) በመጠቀም ነው።  ፊልጡፍ ማለት ከቃል ፊትጌ (በስተፊት) የሚለጠፍ ማለት ሲሆን፣ ኋልጡፍ ማለት ደግሞ ከቃል ኋልጌ (በስተኋላ) የሚለጠፍ ማለት ነው።  ለምሳሌ ያህል ስነምግባር በሚለው ቃል ላይ ስነ ፊልጡፍ ሲሆን፣ ደንታቢስ በሚለው ቃል ላይ ደግሞ ቢስ ኋልጡፍ ነው። ፈልጡፍ እና ኃልጡፍ በተንዛዛ አጠራር ባዕድ መነሻ እና ባዕድ መድረሻ የምንላቸው ናቸው።  ፊልጡፍ የሚለው ቃል የተመሠረተው፣ ፊት እና ልጡፍ የሚሉትን ቃሎች በማጣመር ሲሆን፣ ኋልጡፍ የሚለው ቃል የተመሠረተው ደግሞ ኋላ እና ልጡፍ የሚሉትን ቃሎች በማጣመር ነው። 

prefix – ፊልጡፍ
suffix – ኋልጡፍ

ኋልጡፍ ሲን
በንግሊዘኛ ቋንቋ የጥናት ዘርፎች አብዛኛውን ጊዜ የሚሰየሙት ሎጅ (-logy) የተሰኘውን ኋልጡፍ (suffix) በመጠቀም ነው፤ biology, psychology, geology እንዲሉ።  ባማረኛ ደግሞ የጥናት ዘርፎች የሚሰየሙት ስነ የተሰኘውን ፊልጡፍ (prefix) በመጠቀም ነው፣ ስነሕይወት፣ ስነልቦና፣ ስነምድር እንዲሉ። 

ያማረኛው ስነ እንደ እንግሊዘኛው ሎጅ ኋልጡፍ (suffix) ሳይሆን ፊልጡፍ (prefix) በመሆኑ ሳቢያ፣ እሱን ያዘሉ ቃሎች ለማርባት አያመቹም።  ለምሳሌ ያህል ስነልቦና የተሰኘውን የጥናት ዘርፍ ብንወስድ፣ የዘርፉን ባለሙያ የምንጠራው የስነልቦና ሊቅ ወይም የስነልቦና ምሁር በማለት በተንዛዛ መልክ ነው።  የተንዛዛ በመሆኑ ምክኒያት ደግሞ አብዛኛው ሰው የስነልቦና ምሁር ከማለት ይልቅ ሳይኮሎጅስት ማለትን ይመርጣል።  ይህ ደግሞ ጉራማይሌን ያበረታታል።

የጥናት ዘርፎችንና የዘርፎቹን ባለሙያወች አጠራር ለማቀላጠፍ ይረዳን ዘንድ ስነ የሚለውን ፊልጡፍ (prefix) ወደ ሲን እንለውጥና ኋልጡፍ (suffix) እናደርገዋለን።  ለምሳሌ ያህል ስነልቦና የሚለውን ልቦናሲን እንለዋለን።  ከዚህም ልቦናሲናዊ፣ ልቦናሲነኛ የሚሉትን ቃሎች እናገኛለን።  ልቦናሲነኛ ማለት የልቦናሲን ባለሙያ ማለት ነው።  በተመሳሳይ መንገድ ስነፈለክ (planetology) የሚለውን ፈለክሲን (planetology) እንለዋለን።  ከዚህም ፈለክሲናዊ (planetologic) ፣ ፈለክሲነኛ (planetologist)የሚሉትን ቃሎች እናገኛለን።  ፈለክሲነኛ ማለት የፈለክሲን ባለሙያ ማለት ነው። 

-logic (suffix) : – ሲናዊ (ምሳሌ፣ ልቦናሲናዊ psychologic)
-logical (suffix)  – ሲናዊ (ምሳሌ፣ ልቦናሲናዊ psychological)
-logist (suffix) : – ሲነኛ (ምሳሌ፣ ልቦናሲነኛ psychologist)
-logy (suffix) : – ሲን (ምሳሌ፣ ልቦናሲን psychology)

            ሂወት ከሚለው ቃል ሂወ (bio-) የሚለውን ፊልጡፍ እናገኛልን።  ይህን ፊልጡፍ፣ ሲን (logy) ከሚለው ኋልጡፍ ጋር በማጣመር ደግሞ ሂወሲን (biology)፣ ሂወሲናዊ (biologic, biological)፣ ሂወሲነኛ (biologist) የሚልትን ቃሎች እናገኛለን።  ማዕድን ከሚለው ቃል በመነሳት ማዕድንሲን (mineralogy)፣ ማዕድንሲናዊ (mineralogic, mineralogical)፣ ማዕድንሲነኛ (mineralogist) የመሳሰሉትን ቃሎች እናገኛልን።  

            ከየነ (ብልህ ሆነ፣ በሥራ ተራቀቀ፣ ተጠበበ) ከሚለው የግእዝ ቃል ኪን (tech-, techno-) የሚለውን ፊልጡፍ እናገኛለን።  ይህን ፊልጡፍ ሲን (logy) ከሚለው ኋልጡፍ ጋር በማጣመር ደግሞ ኪንሲን (technology)፣ ኪንሲናዊ (technologic, technological)፣ ኪንሲነኛ (technologist)፣ ኪንሲናዊ አብዮት (technological revolution)፣ መረጃ ኪንሲን (information technology) ወይም ባጭሩ መኪ (IT) የመሳሰሉትን ቃሎች እናገኛለን።

            ጋድያ ማለትም ረስት ከሚለው የወላይትኛ ቃል ጅጋ (geo) የሚለውን ፊልጡፍ እናገኛለን።  ይህን ፊልጡፍ ሲን (logy) ከሚለው ፊልጡፍ ጋር በማጣመር ደግሞ ጅጋሲን (geology)፣ ጅጋሲናዊ (geological)፣ ጀጋሲነኛ (geologist) የመሳሰሉትን ቃሎች እናገኛለን። 

ሥራሥር (መድሐኒት)  ከሚለው ቃል ሠሠር (pharma-, pharmacy) የሚለውን ፊልጥፍ እንዲሁም ቃል እናገኛለን።  ከዚህ ፊልጡፍ ደግሞ ሠሠረኛ (pharmacist)፣ ሠሠርሲን (pharmacology)፣ ሠሠርሲናዊ (pharmacological)፣ ሠሠርሲነኛ (pharmacologist)፣ እንዲሁም ሠሠርኪን (pharmaceutics)፣ ሠሠርኪናዊ (pharmaceutical)፣ ሠሠርኪነኛ (pharmaceutical scientist) የመሳሰሉትን ቃሎች እናገኛልን።  ሠሠርሲን ማለት የመድሐኒት አጠቃቀም ጥናት ማለት ሲሆን፣ ሠሠርኪን ማለት ደግሞ የመድሐኒት አቀማመም ጥናት ማለት ነው።     

biology (biological, biologist) – ሂወሲን፣ ሂወሲናዊ፣ ሂወሲነኛ
technology (technological, technologist) – ኪንሲን፣ ኪንሲናዊ፣ ኪንሲነኛ
mineralogy (mineralogic, mineralogist) – ማዕድንሲን፣ ማዕድንሲናዊ፣ ማዕድንሲነኛ
geology (geological, geologist) – ጅጋሲን፣ ጅጋሲናዊ፣ ጅጋሲነኛ
pharmacology (pharmocologic, pharmacologist) – ሠሠርሲን፣ ሠሠርሲናዊ፣ ሠሠርሲነኛ
pharmaceutics (pharmaceutical, pharmaceutical scientist) – ሠሠርኪን፣ ሠሠርኪናዊ፣ ሠሠርኪነኛ

ሲን (logy) የሚለው ያማረኛ ፊልጡፍ -ics የመሳሰሉትን የእንግሊዘኛ ፊልጡፎችንም ለመተካት ያገለግላል።  ለምሳሌ ያህል ሒሳብሲን (mathematics)፣ ሒሳብሲናዊ (mathematical)፣ ሒሳብሲነኛ (mathematician) ይሆናሉ።  በተመሳሳይ መንገድ ጉሲን (physics)፣ ጉሲናዊ (physical)፣ ጉሲነኛ (physicist) ይሆናሉ።  ጉሲን (physics) የሚለው ቃል የተገኛው ግኡዝ በሚለው የግእዝ ቃል ላይ ሲን (logy) የሚለውን ኋልጡፍ በመለጠፍ የምናገኘውን ግኡዝሲን የሚለውን ቃል በማሳጠር ነው።  በእንግሊዘኛ ፊዚክስን ለመሰየም ሎጅ (-logy) ከሚባለው ኋልጡፍ ይልቅ ኢክስ (-ics) የሚባለውን ኋልጡፍ የተጠቀሙበት ምክኒያት ፊዚካሎሎጅ ማለት ምላስ አሳሪ፣ አስቸጋሪ በመሆኑ ነው።  አማረኛችን ግን እንዳበጁት የሚበጅት፣ እንዳጠፉት የሚተጣጠፍ ቀና ቋንቋ ስለሆነ፣ ሲን የሚለውን ኋልጡፍ ማናቸውንም የጥናት ዘርፍ ለመሰየም ልንጠቀምበት እንቸላለን።  

ተላይ (ማለትም ተከታይ፣ ዟሪ) ከሚለው የግእዝ ቃል እና እኑስ (particle) ከሚለው ቃል ተልኑስ (electron) የሚለውን ቃል እናገኛለን።  ከዚህ ቃል ደግሞ ተልኑሲን (electronics)፣ ተልኑሲናዊ (electronic)፣ ተልኑሲነኛ (one who studies electronics) የሚሉትን ቃሎች እናገኛለን።  ተልኑሲነኛ ማለት የተልኑሲን ባለሙያ ወይም ተልኑሲን የሚያጠና ማለት ሲሆን፣ የእንግሊዘኛ አቻ የለውም “ኤሌክትሮኒክሲስት” ማለት ምላስ አሳሪ፣ አስቸጋሪ ነውና።

ባማረኛ ቴሳ ማለት ምንጭ ማለት ነው፣ አብናቶቻችን (ማለትም አባቶቻችንና እናቶቻችን) ሲራገሙ “ቴሳህን ያጥፋው” እንዲሉ፣ ድራሽህን ያጥፋው ሊሉ።  ከዚህም ቴሳ (gene)፣ ቴሳዊ (genetical) የሚሉትን ቃሎች እናገኛለን።  ቴሳ የሚለውን ቃል ሲን ከሚለው ኋልጡፍ ጋር በማጣመር ደግሞ ቴሳሲን (genetics)፣ ተሳሲናዊ (genetical)፣ ቴሳሲነኛ (geneticist)፣ ቴሳ ምንደሳ (genetic engineering)፣ ቴሳ ማንዲስ (genetic engineer) የመሳሰሉትን ቃሎች እናገኛለን።   

mathematics (mathematical, mathematician) – ሒሳብሲን፣ ሒሳብሲናዊ፣ ሒሳብሲነኛ
physics (physical, physicist) – ጉሲን፣ ጉሲናዊ፣ ጉሲነኛ
electronics (electronic, electronical) – ተልኑሲን፣ ተልኑሲናዊ፣ ተልኑሲነኛ
genetics (genetical, geneticist) – ቴሳሲን፣ ቴሳሲናዊ፣ ቴሳሲነኛ

ዐቃር (ቅመም፣ መድሐኒት) ከሚለው የግእዝ ቃል፣ ፓካር (chemi-, chemo-, chemical-) የሚለውን ፊልጡፍ እናገኛለን።  ይህን ፊልጡፍ ሲን (logy) ከሚለው ኋልጡፍ ጋር በማጣመር ደግሞ ፓካርሲን (chemistry)፣ ፓካርሲናዊ (chemical)፣ ፓካርሲነኛ (chemist) የመሳሰሉትን ቃሎች እናገኛለን።        

ጠፈር የሚለው የግእዝ ቃል astro- የሚለውን የእንግሊዘኛ ፊልጡፍ ይተካልናል።  ከዚህም ጠፈርሲን (astronomy)፣ ጠፈርሲናዊ (astronomic, astronomical)፣ ጠፈርሲነኛ (astronomer)  የመሳሰሉትን ቃሎች እናገኛለን።

ቅየሳ (ማለትም መቀየስ) የሚለውን ቃል ሲን (-logy) ከሚለው ኋልጡፍ ጋር ባማጣመር የምናገኘውን ቅየሳሲን በማሳጠር ቂሳሲን (geometry)፣ ቂሳሲናዊ (geometric)፣ ቂሳሲነኛ (geometrist) የመሳሰሉትን ቃሎች እናገኛለን። 

ሃጺን (ማለትም ብረት) ከሚለው የግእዝ ቃል ጳሲን (metal) የሚለውን ቃል እናገኛለን።  ከዚህም ጳሲንሲን (metallurgy)፣ ጳሲንሲናዊ (metallurgic)፣ ጳሲንሲነኛ (metallurgist) የመሳሰሉትን ቃሎች እናገኛለን። 

chemistry (chemical, chemist) – ፓካርሲን፣ ፓካርሲናዊ፣ ፓካርሲነኛ
astronomy (astronomic, astronomer) – ጠፈርሲን፣ ጠፈርሲናዊ፣ ጠፈርሲነኛ
geometry (geometric, geometrist) – ቂሳሲን፣ ቂሳሲናዊ፣ ቂሳሲነኛ
metallurgy (metallurgic, metallurgist) – ጳሲንሲን፣ ጳሲንሲናዊ፣ ጳሲንሲነኛ

ጥምር የጥናት ዘርፎችን ደግሞ ሂወፓካርሲን (biochemistry)፣ ሂወምንደሳ (bioengineering)፣ ጅጋጉሲን (geophysics)፣ ጉስፓካርሲን (physical chemistry)፣ ሒሳብጉሲን (mathematical physics)፣ ሕክመትጉሲን (medical physics) በሚሉ መልኮች እንሰይማቸዋለን። 

biochemistry (biochemist) – ሂወፓካርሲን፣ ሂወፓካርሲነኛ
geophysics (geophysicist) – ጀጋጉሲን፣ ጀጋጉሲነኛ
mathematical physics (mathematical physicist) – ሒሳብጉሲን፣ ሒሳብጉሲነኛ
medical physics (medical physicist) – ሕክመትጉሲን፣ ሕክመትጉሲነኛ

መስፍን አረጋ
mesfinarega.com
mesfinamharic.com
mesfin.arega@gmail.com